Czy w domu będzie jemioła i posłuchamy odzywających się ludzkim głosem zwierząt?

Choinka uchodząca za symbol świąt jest jedną z najmłodszych tradycji świątecznych. Jakby tego było mało, posiada niemieckie i protestanckie korzenie. Jej historia wiążę się ze świętym Bonifacym, mnichem i męczennikiem nawracającym Germanów. Pewnego razu ściął czczony przez germańskie plemiona dąb, który przewracając się zniszczył inne drzewa za wyjątkiem zielonej jodełki. Z kolei według góralskiej legendy pomysłodawcą świątecznej choinki był niedźwiedź. Gdy w dniu narodzin Chrystusa zwierzęta postanowiły obdarować dzieciątko miś który nie miał żadnego prezentu wymyślił, że podaruje Jezusowi małą jodełkę.

Na ziemiach polskich pierwsze choinki pojawiły sie w XIX w. w domach Niemców. Z czasem zwyczaj ten zaczęła przyjmować ludność polska, ale jeszcze w okresie międzywojennym w domach chłopskich środkowej i południowej Polski choinki były rzadkością. Zimozielone gałązki drzew iglastych były jednak obecne już wcześniej, dekorowano nimi drzwi wejściowe, ściany, ramy obrazów, a nawet wrota stodół. W wielu rejonach na południu kraju nad stołem wigilijnym wieszano rozwidlony czubek świerka lub obręcze owinięte zielonymi gałązkami.

Ten odpowiednik dzisiejszego stroika nazywano podłaźnikiem (podłaźniczką), a obok przystrojenia domu miał on zapewnić dostatek, zgodę, chronić od nieszczęść i chorób, a pannom na wydaniu dodatkowo rychłe i szczęśliwe zamążpójście. Wyschniętej ozdoby nigdy nie wyrzucano, a jego pokruszone gałązki dodawano do zwierzęcej karmy lub zakopywano w polu, wierząc, że przyniesie to urodzaj.

Materiał na choinki lub też inne zimozielone ozdoby pochodził z tego, co akurat rosło. Znaczna część naszego kraju, w tym teren obecnego województwa lubuskiego to tzw. pas bezświerkowy, gdzie drzewo to naturalnie nie występuje. Pozostawał więc wszechobecna sosna, która z praktycznego punktu widzenia jest też "łatwiejsza w utrzymaniu" i nie sypie się, a dodatkowo w ciepłym mieszkaniu wydziela olejki eteryczne. Oczywiście najlepszym świątecznym drzewkiem jest jodła, ale to był przywilej mieszkańców gór i terenów podgórskich. Plantacje choinek, a obecnie także wielu egzotycznych iglaków zmieniły ten stan rzeczy.

Powoli do historii odchodzi już przedświąteczna dyskusja jaka choinka jest lepsza: sztuczna czy naturalna. I mimo, że obecnie sztuczne choinki w niczym już nie przypominają drapaków z poprzedniej epoki, to nadal niektórzy się nad tym zastanawiają.

Sztucznych choinek z surowców wtórnych pochodzących z recyklingu się nie robi. Ich produkcja to wyjątkowo trujący proces przetwarzania ropy naftowej i jej pochodnych. I to, że odbywa się on w odległych Chinach nie znaczy, że nie ma wpływu na atmosferę ziemska, a pośrednio i na nas. A i ich transport do nas też obojętny dla środowiska nie jest.

Dostępne na rynku naturalne choinki przede wszystkim są hodowane na plantacjach, więc w żaden sposób nie uszczuplają one naszych zasobów leśnych. Coraz mniej drzewek jest pozyskiwanych bezpośrednio z lasu, gdyż swą urodą zazwyczaj nie dorównują tym z plantacji. Sam pamiętam emocje towarzyszące samodzielnemu wycinaniu wykupionej wcześniej w nadleśnictwie choinki, oraz to jak trudno było znaleźć wystarczająco ładny egzemplarz.

Spektakularnych akcji kradzieży choinek z lasu, jak choćby ta z "Misia" Barei raczej już nie ma. Obecnie łupem złodziei padają przede wszystkim jodły. Nie zawsze drzewka są wycinane, bywa, że rosnące jodły są ogołacane z gałązek służących do konstruowania stroików. To też należy brać pod uwagę kupując zielone u podejrzanych sprzedawców. Drzewko podczas swego wzrostu pochłania pewną część gazów cieplarniany, a dodatkowo są w 100 proc. biodegradowalne. Chociaż smutną pamiątką po Świętach są walające się w okolicy śmietników łyse, ogołocone z igiełek drzewka. Jeśli ktoś ma miejsce i warunki może warto zainwestować w żywą choinkę w doniczce, można ją używać przez kilka lat, a okres pozaświąteczny może spędzać na balkonie lub przed domem.

O wiele starszą staropolską tradycją było przystrajanie domów snopami zbóż, słomą i sianem. W rogach izby stawiano snopy zboża, z których po kolacji wigilijnej robiono powrósła, którymi opasywano drzewka owocowe, co miało spowodować, że będą lepiej rodziły.

Pod obrusem kładziono grubą warstwę siana, której pozostałością jest powszechne dzisiaj sianko w postaci kilku źdźbeł trawy. Robiono tak zarówno w prostych chatach chłopskich, dworkach szlacheckich i magnackich rezydencjach. Miało to zapewnić urodzaj i obfite plony w nadchodzącym roku, gdyż zwyczaje świąteczne przede wszystkim miały znaczenie symboliczne i magiczne, a dopiero potem estetyczne. Do dzisiaj kontynuowany jest zwyczaj karmienia zwierząt gospodarskich sianem lub słomą spod wigilijnego stołu. O wiele starszym od choinki i do dzisiaj kultywowanym bożonarodzeniowym zwyczajem jest wieszanie jemioły pod sufitem. Miało to zapewnić dostatek w nadchodzącym roku. Mówi o tym choćby przysłowie "bez jemioły to rok goły".

Jemioła zwana dawniej strzęślą miała bogatą symbolikę i wiele magicznych właściwości. Używaną ją do leczenia kołtuna, ochrony domostw przed uderzeniem pioruna, a jej jagody pomagały bezpłodnym kobietom doczekać się potomstwa. Jako roślina zimozielona była wiązana z kultem wiecznego życia. Dodatkowo magii nadawał jej okres kwitnienia, od lutego do kwietnia. Była obecna w mitologii innych ludów, przez celtyckich Druidów była uważana za dar niebios, a kapłan podczas druidzkich świąt ścinał ją przy pomocy złotego sierpa. Jest też obecna w mitologii skandynawskiej. Jedno z tamtejszych bóstw, Baldur (odpowiednik greckiego Apollosa) zostało zabite właśnie przy pomocy strzały wykonanej z jemioły. Do dziś dotrwał zwyczaj całowania się pod jemiołą, co uchodziło bezkarnie, bo pod jemioła wszystko było dozwolone i na dodatek przynosiło szczęście. Zwyczaj ten przywędrował do nas w XVII w z Anglii, dokąd prawdopodobnie przywieźli go Wikingowie.

Według niektórych przekazów wisząca nad stołem jemioła musiała byś strącona z drzewa obuchem siekiery przez głowę rodziny. Obecnie coraz częściej nie siekierą, ale pilarką spalinową ścina się całe drzewka obficie porośnięte jemiołą, aby ją później sprzedać. Jest to oczywiście nielegalne. Dlatego też warto zastanowić się czy kupno jemioły od szemranych sprzedawców jest naprawdę dobrym pomysłem.

Dawniej na prowincji wigilijną tradycją były też polowania oraz połowy świeżej ryby na świąteczny stół. I tu także pomyślny przebieg polowania lub obfity połów był dobrą wróżbą na nadchodzący rok. Przy wigilijnym stole spożywano różne gatunki ryb, wśród których trudno było znaleźć "tradycyjnego" karpia. Co prawda rybę tę na nasze ziemie sprowadzili już w XII - XIII wieku Cystersi jako źródło rybiego mięsa na postne dni, ale nie cieszył się specjalną popularnością. Jeszcze w początkach XIX wieku karpia spożywali głównie Żydzi (stąd m.in. "karp po żydowsku"), a na wigilijnym stole królował szczupak. Wigilijny karp rozpowszechnił się dopiero po drugiej Wojnie Światowej w realiach planowej gospodarki socjalistycznej ze względu na łatwość i niskie koszty hodowli.

Obok płynących statkami z bratniej Kuby cytrusów, dostępne wówczas w sklepach karpie chociaż w ten jeden dzień pozwalały uszczęśliwić obywateli. Jest to więc stosunkowo nowa, istniejącą dopiero od kilku dekad "świecka tradycja". Związany z tym zwyczaj przynoszenia do domu żywego karpia wynikał stąd, że inny nie był dostępny.

Warto podkreślić, iż wśród ryb pochodzących z hodowli, karp może uchodzić niemal za rybę ekologicznie czystą, gdyż hodowany jest w stosunkowo ekstensywny sposób. Nie jest tak jak hodowane w morskich fermach norweskie łososie szpikowane antybiotykami i innymi podawanymi w pokarmie specyfikami.

Według wigilijnej tradycji można też posłuchać jak zwierzęta mówią ludzkim głosem. Czy to się komuś udało, tego nie wiemy, ale z pewnością można posłuchać jak porozumieją sie między sobą. Zwierzęta są bardzo gadatliwe, tylko my nie zawsze jesteśmy w stanie to odczytać. Zwierzęta, a zwłaszcza ssaki mają bardzo bogaty system komunikacji, werbalnej i tej niewerbalnej. Jak choćby opisywane przez nas ostatnio wilki. U ich potomków, psów odczytujemy je najłatwiej. Radość i próba polizania po twarzy na powitanie to gest żebrania i powitania, u dorosłego psa też prośba o zaopiekowanie się. Położenie się na grzbiecie i odsłonięcie brzucha to gest poddania się i uległości. Co ciekawe ten sam gest u niektórych zwierząt może oznaczać zupełnie co innego.

Machanie ogonem u psa jak wiadomo jest oznaką radości i zadowolenia, ale już nerwowe poruszanie końcówką ogona u kota jest objawem stanu wręcz odwrotnego. Kładzenie uszu u psa jest oznaką uległości, co ma nawet swój w powiedzeniu stulił uszy, natomiast np. u łosia położenie uszu jest ostatnim etapem zdenerwowania, po którym następuje atak. Także w przypadku kota znaczenie gestów nie zawsze jakie takie, jak przypuszczamy. "Gapienie" się kota jest oznaką dominacji, to podwładny ma odwrócić wzrok. A my to bierzemy za objaw zainteresowania.

Najbogatszy zestaw czytelnych dla las gestów maja ssaki drapieżne, do których należą nasi czworonożni pupile. Ale nie tylko, dużo czytelnych gestów mają też konie. Tupanie przednią nogą jest oznaką zniecierpliwienia i zaniepokojenia, tupanie noga tylną to zapowiedź kopnięcia. Do zwierzęcych gestów dochodzi cała gama odgłosów. U ssaków kopytnych najbardziej donośnie są te związane z godami, jak ryk godowy jelenia. Ale np. jego mniejszy krewny, samiec sarny zwany kozłem w wyniku zaniepokojenia wydaje głośny dźwięk podobny do szczekania.

Z wydawaniem odgłosów kojarzone są przede wszystkim ptaki. W ich przypadku śpiew ma dwie funkcje. Śpiew godowy przede wszystkim obwieszcza innym o zajętym terytorium, do którego lepiej się nie zbliżać. Tak więc cieszący ucho śpiew ptaków jest w gruncie rzeczy twardym, męskim komunikatem. Może też bezpośrednio obwieszczać zainteresowanie partnerem, czego przykładem są kruki. Z kraczącego zazwyczaj dzioba zaczynaną wydobywać się melodyjne, niemal fletowe dźwięki i zmysłowe kląskania. Czego nie robi się dla płci przeciwnej...